Eylemsi (Fiilimsi)

                           FİİLİMSİLER (EYLEMSİLER)

Fiil ve isim arasındaki belli başlı farklılıklar:

1-Fiiller, sonlarına “-mak/-mek”(mastar) ekini alabilir. İsimler ve isim soylu sözcükler ise  sonuna “-mak/-mek”(mastar) ekini alamaz.

        Yarın yola çıkacağız.   à Çık-mak

        Bu kitabı okumalısın. à oku-mak

2-Fiiller, varlıkların yaptıkları işleri, hareketleri, içinde bulundukları durumları veya değişimleri ifade eder.

        Kuşlar uçuşuyor gökyüzünde.

        Geçmiş yıllarımı çok özlüyorum.

İsimler, kavramları ya da canlı ve cansız varlıkları karşılar.

        Hayal, insanın yaşam enerjisidir.

3- Fiiller, fiil çekim eklerini alarak belli bir kipe ve kişiye göre çekimlenir.

        Aslı bize her perşembe gelir.             (Geniş zaman ekià- ir)

        Ödevini dışarı çıkmadan yapmalısın.(Gereklilik kipià-meli)

İsimler; çekim eki olarak  hal ekleri, iyelik ekleri, tamlama ekleri ve çokluk eklerini alır.

        Sabah okula geç vardım.                        (Hal eki à -a)

        Senin çantanı boş bir sınıfta buldum.    (ilgi-iyelikàtamlama)

        Ağaçlar rüzgârla dans ediyordu sanki.    (Çokluk ekià-lar)

Uyarı: Hareket anlamlı sözcükler iki çeşittir: Fiil, fiilimsi.

Fiilimsiler genel olarak şu özellikleri taşır:

        Fiilimsiler, fiilden türemiş sözcüklerdir.

        Fiil anlamını tamamıyla yitirmemişlerdir; ama fiil değildirler.

        Fiile gelen zaman ve kişi eklerini almazlar.

        Fiilimsi ekleri, yapım ekleri olduğu için bütün fiilimsiler türemiştir. Diğer fiilden isim yapan eklerden fiilimsilerin farkı olumsuzları yapılabilir.

Konuyu anlayan öğrenci etkinlikleri kolayca yaptı.

      Fiilimsi: anlayan olumsuzu anlamayan          (yüklem)

        ***Yüklem dışındaki fiil köklü kelimelerin olumsuzu yapılabiliyorsa bunlar fiilimsidir.!!!

Ağlayan  çocuk à ağla-ma-y-an çocuk à fiilimsi

Kırık masa       à kır-ma-y-ık masa          : fiilimsi değil

        ***Fiilimsiler yüklem olmaz.(Yüklemler genellikle cümlenin sonundadır.)

        ***Fiilimsileri ararken isim türündeki ve yüklem olan kelimelere bakılmaz.

        ***Cümlenin yüklemi sonda ise fiilimsilerden HEMEN SONRA nokta, soru işareti ve ünlem kullanılmaz.

        Fiilimsiler yan cümlecik oluşturur. Bu nedenle cümleler birden çok yargı içerir.

        Cümlede isim, sıfat veya  zarf görevinde bulunurlar.

Kitap okumak (isim görevinde)  insanın zihnini açar.(yüklem)

Koşar adımlarla(Nasıl adım?à koşar à sıfat)  ilerlediler. yüklem)

Sevinçler paylaşıldıkça (Nasıl çoğalır?-->zarf görevli) çoğalır. (yk)                 

 

     Gelmek: gel- à Fiil kökü:Fiilin ismidir.

Ali dün uçakla Ankara’dan bizi ziyarete geldi.   (-di görülen geçmiş z.e)

Daha önceki gelişimde Bursa’yı pek beğenmemiştim.  (-iş isim fiil eki)

Ahmet ile Leyla eğitim projesini geliştirdiler.     (-iş fiilden fiil  yap.ek)

Gelecek yıl iş için Paris’e gideceğim.                        (-ecek sıfat fiil eki)

Eninde sonunda Mehmet de buraya gelecek.   (-ecek gelecek zaman eki)

Rıfkı sabah bize gelip Antalya’ya gideceğini söyledi.    (-ip zarf fiil eki)

Okula gelince hemen ders çalışmaya başladı.            (-ince zarf fiil eki)

 

FİİLİMSİLER ( EYLEM ADLARI)

Fiil kök veya gövdelerinden türeyen fiile benzeyen ama kip ve şahıs eki almayan yargı bildiren kelimelerdir. İsim çekim eklerini alabilirler.

 

İSİM FİİLLER(İŞ, OLUŞ, HAREKET İSİMLERİ-MASTAR)

        -me(-ma),                   -mek(-mak)                 -iş (-ış,-uş,-üş,

 ekleriyle fiil köklerinden türetilen bir işin, eylemin ya da oluşun adı olmuştur. 

!!-Fiil kökleri fiilin ismidir, fiilimsidirler. Fiil kökleri kip veya kişi eki alınca çekimli fiil haline gelir, yani yüklem olurlar. (Fiil cümlelerinde) Yüklemler de fiilimsi değildirler.

        Oku- àokumak  à fiilin ismidir.                 

**Oku-yor-um à fiildir, yüklem olmuştur. şimdiki zaman (-yor) ve 1.tekil şahıs eki(-um) almıştır.             

        Sahilde yürümeyi çok seviyorum.

        Onu biraz görmek istiyorum.

        Giyinişiniz son derece uyumlu olmuş.

        Adamın bakışı oldukça sertti.

NOT: Tümcecik kurmayan eylem türevli isim fiil eki alan sözcükler isimleşmiştir;fiil anlamları yoktur, yargı anlatmazlar.Fiilimsi değildir.

        Dinlenme tatili yaklaşıyor.      Yürüyüşe çıkacak mısınız?

        Asma tavan bize pahalıya mal oldu.

Uyarı:1- Olumsuzluk eki olan “-me, -ma” ile isim-fiil eki olan “-me, -ma”yı birbiriyle karıştırmamak gerekir.

Bazen isim-fiil ekiyle olumsuzluk eki bir arada bulunabilir. Olumsuzluk eki fiilimsi eklerinden daima önce gelir.

        Bu soruyu cevaplayamamana çok üzüldüm. (1.-ma eki olumsuzluk eki)

        Çocuğun bu soruyu cevaplaması herkesi şaşırttı. (isim fiil eki)

Uyarı:2- “-iş (-ış,-uş,-üş)” eki, fiilden fiil yapma eki ile karıştırılmamalıdır. Fiilden fiil yapma ekinde eylemi birlikte yapma ya da karşılıklı yapma anlamı vardır.(işteşlik)

Ahmet iki saattir arkadaşıyla yazışıyor.(Karşılıklılıkàişteşlik eki)

Çocuğun hızlı hızlı yazışı öğretmenin dikkatini çekti.(Mastaràisim fiil)

İsim fiil eki alıp kalıcı isim haline gelen:fiilimsi olmayan kavramlar:

Dondurma,dolma, donanma, betimleme, kavurma,yoklama, sarma, kazma,çakmak, ekmek, yemek,  yağış, deyiş, buluş, giriş, çıkış,görüş,

SIFAT FİİLLER (ORTAÇLAR):

Sıfat fiil eki alan bir sözcükten sonra (2 durum dışında:1-adlaşmış sıfat, 2-sıfat fiil ekinin hal eki veya iyelik eki alması) mutlaka bir isim gelir ve sıfat fiil eki alan sözcük önündeki ismi niteler. Böylece sıfat tamlaması oluşur. İsme Nasıl? sorusunu sorarak sıfat fiil bulunur.

Sıfat-fiiller, çeşitli eklerle fiil tabanlarından türemişlerdir. Sıfat-fiil türetmeye yarayan ekler şunlardır:

-an(-en),                           -ası(-esi),                           -mez(-maz), 

 -r(ar,er,ur,ür,ır,ir),        -dik(-dık,duk,dük),          -ecek(-acak),

 -miş(-mış, -muş, -müş)

-en ekiyle türemiş sıfat-fiiller:

        Ocağın sönmeye başlayan ateşine baktı.

        Bekleyen  derviş muradına ermiş.              (Nasıl derviş à bekleyEN)

-ası ekiyle türemiş sıfat-fiiller:

        Yıkılası dünya çekilmez oldu artık.

        Sokakta yatan adam acınası bir haldeydi.

“-( a)r” ve olumsuzu “–mez” ekiyle türemiş sıfat-fiiller

        Koşar adımlarla ilerlediler.

        Güler yüzüyle etrafa neşe saçıyordu.

        Akla sığmaz kahramanlıklar gösterdiler.

        Çanakkale, inanılmaz destanların vatanıdır.

uyarı: -r eki aynı zamanda geniş zamanın olumlusu ve –mez eki de geniş zaman kipinin olumsuzu olarak kullanılır. Bu durumda kip ekleri fiile geldiği için bu görevde kullanılan kelimeler fiilimsi değildir.

Babam her gün gazete okur. (Her günà Geniş Z. à -ur kip eki)

 Ayşe her şeye güler. (Her şeyeà Geniş Z. à -er kip eki)

Bu cins adama kimse dayanamaz.(Geniş Z.nın Ol.suzuà -mez kip eki)

         -ecek ekiyle türemiş sıfat-fiiller:

  *Akacak kan damarda durmaz.      * Akın yarın bize geleceğini söyledi.

uyarı: -ecek , gelecek zaman kipinin de ekidir.Fiile gelir.Yüklem yapar.

        Ah ya Rabbi, evladıma hastalık gelecek...

        Aman ya Rabbi, hıçkırıklar evladımı boğacak...

-miş ekiyle türemiş sıfat-fiiller:

        Küle batırılmış limon kabuklarıyla ellerini harap etti.

        Unutulmamış anılarımız vardı.

Uyarı: -miş eki geçmiş zaman kipinin de ekidir. Fiile gelir.

        Aysel hiç kitap okumamış.

        Kardeşim bana hediye almış.

-dik ekiyle de sıfat-fiiller türer.

        Tanıdık insanlarla yolculuk sıkıntılı olmaz.

        Bunları işitmedik insan mı kaldı?

Not: -dik, -di’li geçmiş zaman kipinin birinci çoğul kişi (biz)  eki olarak da kullanılır.

        Okula gittik;akşama kadar okuduk,yazdık; fakat yorulmadık.

        Dönülmez bir yola girdik artık. (Bizà  gir-dik)

        Geçmiş günleri hasretle andık. .(Bizà an-dık)

1.istisna:    Adlaşmış sıfat: Sıfat fiilin (önündeki) nitelediği isim düşer ve düşen ismin aldığı ek sıfat fiile eklenir.

        Çözemediğin soruları bana sorabilirsin.

        Çözemediklerini bana sorabilirsin.(Soru ismi düşmüş ve aldığı –ları eki sıfat fiile eklenmiş.Artık nasıl sorusunu soramayız; çünkü isim düştü.)

        Tanıdığımız insanlar olayı anlattı.

        Tanıdı(ğımız insanlar)klarımız olayı anlattı.

2.İstisna:  Sıfat fiil ekinin hal eki veya iyelik eki alması:

Bana gelECEĞini söylemedi.àgel-ecek-i-n-i(1.i iyelik eki2. –i hal eki)

Ali’yi tanıDIĞını bilmiyordum.àTanı-dık-ı-n-ı(1.i iyelik e. 2.–i hal e.)

Hal eki ve iyelik eki isme gelir; fiil kökünden sonra hal eki ve iyelik eki kullanılan kelimeler fiilimsidir.

Uyarı!! : Fiillerden türeyen bütün sıfatlar, sıfat-fiil değildir. Sıfat-fiil sayılabilmeleri için fiil anlamlarını sürdürmeleri gerekir. Ayrıca, sıfat fiillerin olumsuzları sıfat fiil ekinden hemen sonra  “–ma” eki getirilerek yapılabildiği halde, fiilimsi olmayan sıfatların olumsuzları yapılamaz.

Çalışan öğrenciler ( s.f olumlu) Çalışmayan öğrenciler  ( s.f olumsuz)

çalışkan öğrenci (-kan fiilimsi eki değil)à çalışmakan öğrenci (olmaz)

Uyarı!! : Sıfat fiil eki alıp kalıcı isim haline gelen kavramlar:

Yiyecek, yakacak, çekecek, gelecek, açacak,  çağlayan, döner, çıkar,

dolmuş, geçmiş.
 
ZARF FİİL:

Fiilden türemiş zarflardır. Zarf-fiiller, fiillerin zarf şekillerini yaparlar. Fiile sorulan nasıl ve ne zaman sorularına cevap veren fiilimsilerdir.

Fiil kök ya da gövdelerine:

 “-ken,                      - alı(-eli),            -asıya(-esiye),    -casına(cesine),

   -madan(meden),   -dığında(diğinde,duğunda,düğünde)

   -dıkça(dikçe),        -ince(ınca),                     -ip(ıp,up,üp),

   -erek(arak),          -meksizin(maksızın),      –a….-a,     -ir….-mez,

  

“KenyAlı Asiye  gerekme-Dikçe  Maden Dağında  İnce  ipi  Eline alıp çevİrMez ve  İpi AraklaMaksızın dağdan gülE gülE, dünyalar kendisinin olmuşÇasına sevinerek iner.

v  De- + -e à diye kelimesi de zarf fiildir.

 

        Zarf-fiiller isim ve fiil çekim eklerini almazlar.

        Asıl görevleri hareketin şeklini ve durumunu anlatmaktır.

        1)-a/e…..-a/e: Fiili niteleyen ikileme yapar.                         Nasıl ?

Çocuklar okuldan güle oynaya geliyordu. (Zıt sözcüklerle )

Adam düşe kalka yaşamayı öğrenmişti.(Zıt sözcüklerle )

Karşıdan koşa koşa birisi geliyordu.(Aynı sözcüğün tekrarı ile)

Bile bile yanlış yapıyordu.

        2)-ıp, -ip, -up, -üp:Cümleleri bağlamada kullanılır. Soru sorulmaz.

Dükkâna şöyle bir uğrayıp gitti.

Söylenenlere gülüp geçiyordu.

        4)-arak,  -erek:                                                                      Nasıl ?

Bir adam koşarak yanımıza geldi.

Çocuk kendi kendine gülerek oyuncaklarıyla oynuyordu.

        5)-ınca, -ince ,-unca, -ünce:                                          Ne zaman ?

        Bu şarkıyı dinleyince çok hüzünleniyorum.

Sen gülünce güller açar yüzünde.

        6)-alı, -eli: Zamanda devamlılık ifade eder.              Soru sorulmaz.

Sen gittin gideli buraların tadı kalmadı.

Seni görmeyeli çok uzun zaman oldu.

        7)-madan, -meden: Olumsuzluk manası vardır.    Nasıl/Ne şartla?

Yemek yemeden sağlıklı kalamayız.

Farkında olmadan sizi üzmüş olabilirim.

        8)-ken: imek fiilinin  zarf-fiil  ekidir. (i-ken).             Ne zaman?

         Kitap okurken kendimizi kitaba vermeliyiz.

Hazır yüzü  gülüyorken gerçeği söylemelisin.

        9) …-r….-mez   Fiili niteleyen ikileme yapar.                Ne zaman?

Romanı yazar yazmaz baskıya göndereceğim.

Eve gider gitmez beni ara. (Biri olumlu diğeri olumsuz ikileme)

        10)-dıkça, -dikçe, -dukça, -dükçe ,-tıkça, -tikçe, -tukça, -tükçe:

         Buraya geldikçe hep onu hatırlıyorum.       (Ne şartla?  sorulabilir)

          Sevinçler paylaşıldıkça çoğalır.                   (Aşamalılık—Nasıl ?)

        11)-dığında/-diğinde:                                                ( Ne zaman ?)

Ben geldiğimde evde kimse yoktu.

Ali evden çıktığında saat dokuzdu.

        12)-maksızın/-meksizin:                                                       Nasıl ?                       

Hiç düşünmeksizin karar verip senedi imzalamış.

Oturmaksızın saatlerce çalışıyordu.

        13)-casına/-cesine:                                                                 Nasıl?

Adam hiç doymayacakçasına yemek yiyordu.

Bu olaya dünyalar benim olmuşçasına sevindim.

Uyarı!! : Zarf  fiil eki alıp kalıcı isim haline gelen kavramlar:

Giderek çığırından çıktı.

Derken sıra size geldi.

Oldukça güzel bir gün.

 

                                                                              Yusuf YILMAZ